كارشناس فقه، تفسیر، فلسفه و كلام
استاد معظم حضرت آیت الله سبحانی پدر بزرگوار ایشان: زاهد وارسته، مرحوم آیت الله حاج شیخ محمد حسین سبحانی خیابانی ، یكی از عالمان و فقیهان تبریز بود كه بیش از 50 سال به كار تدریس، تألیف، راهنمایی مردمان و پرورش شاگردان اشتغال داشت.وی در شب نوزدهم رمضان المبارك 1299 ق در تبریز به دنیا آمد و پس از طی دوران كودكی و نوجوانی، به تحصیل علوم دینی روی آورد و فقه و اصول را نزد آیت الله حاج سید ابو الحسن انگجی، فلسفه و كلام و منطق را نزد علامه شیخ حسین قراچه داغی، و هیئت و ریاضیات و نجوم را در محضر میرزا علی آقا منجم لنكرانی فرا گرفت.سپس در 28 سالگی (1327 ق) رهسپار حوزه علمیه نجف گردید و مبانی علمی خویش را نزد علمای بزرگ نجف همچونآیات عظام:
آقاسید محمد كاظم طباطبائی یزدی (م 1337 ق) صاحب «العروة الوثقی»
ملا فتح الله شیخ الشریعه اصفهانی (م 1339 ق) صاحب «افاضة القدیر»
آقا ضیاء الدین عراقی (م 1361 ق) صاحب «شرح التبصرة» ، استوار ساخت و در بیشتر علوم اسلامی مانند: فقه، اصول، تفسیر، رجال، كلام، حدیث، ادبیات و غیره تبحر یافت و پس از یازده سال اقامت در آن مهد علم و دانش در سال 1339 ق به وطن خود بازگشت.او از اساطین علمی مقیم عراق مانند آیات عظام: میرزا محمد تقی شیرازی، سید محمد فیروز آبادی، حاج سید ابو الحسن اصفهانی، حاج شیخ عبد الكریم حائری و...دارای اجازات متعدد روایتی و اجتهادی بوده است.برخی از آثار فقهی و اصولی وی عبارت است از:
1. نخبة الازهار فی أحكام الخیار ـ تقریرات درس شریعت اصفهانی.
2. كتاب الصلاة ـ تقریرات درس شریعت اصفهانی.
3. ارشاد الافاضل إلی مطالب الرسائل (2 جلد)
4. نكت الكفایة (یك جلد)
5. حاشیه بر كتاب الطهارة تألیف شیخ انصاری.
6. توقف الاجتهاد علی العلم بالرجال.
7. كتاب البیع ـ تقریرات درس شریعت اصفهانی.
تحصیلات
آیت الله حاج شیخ جعفر سبحانی، پس از فراغت از تحصیلات ابتدایی، در مكتبخانه مرحوم میرزا محمود فاضل (3) فرزند فاضل مراغی از شاگردان شیخ اعظم انصاری) به فراگیری متون ادب پارسی پرداخت و كتابهایی مانند: گلستان، بوستان، تاریخ معجم، نصاب الصبیان، ابواب الجنان و غیره را فرا گرفت .سپس در 14 سالگی (1361 ق) رهسپار مدرسه علمیه طالبیه تبریز گردید و به آموختن مقدمات علوم و سطوح پرداخت.علوم ادبی را نزد مرحومان: حاج شیخ حسن نحوی و شیخ علی اكبر نحوی، و بخشی از مطول، منطق منظومه و شرح لمعه را در محضر علامه بزرگوار میرزا محمد علی مدرس خیابانی صاحب ریحانة الأدب (م 1373 ق) بیاموخت و این همه پنج سال (تا 1365 ق) به طول انجامید.
استاد سبحانی، در آن زمان سخت مشغول تعلیم و تعلم (دروس مقدمات) و مباحثه و تألیف بود .یادگار قلمی ایشان از آن زمان (با اینكه نوجوانی 17 ساله بود) دو كتاب است كه هم اینك موجود میباشد: .معیار الفكر (در منطق) و مهذب البلاغة (در علم معانی، بیان و بدیع)
مهاجرت به حوزه علمیه قم
دگرگونی در آذربایجان و ظهور فرقه دمكرات به رهبری پیشهور و غلام یحیی (در شهریور 1325 ش) و تشكیل حكومت وابسته به شوروی، عرصه را برای تحصیل تنگ كرد و به همین جهت، استاد لازم دید محیط تحصیل را عوض كرده و رهسپار حوزه علمیه قم گردد.لذا در مهر ماه 1325 شمسی وارد قم شد و به تكمیل سطوح، همت گماشت.باقیمانده فرائد الاصول را نزد مرحوم آیت الله حاج میرزا محمد مجاهدی تبریزی و آیت الله حاج میرزا احمد كافی آموخت و كفایة الاصول را هم نزد مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی بیاموخت.
اساتید
آیت الله سبحانی پس از تكمیل سطوح عالیه در 1369 ق، به درسهای خارج فقه و اصول راه یافت و به خوشه چینی از محضر بزرگان زیر پرداخت:
مرحوم آیت الله العظمی بروجردی (1292 ـ 1380 ق) كه در آن روزها مبحث وقت از كتاب صلاة را تدریس میفرمود.
مرحوم آیت الله حاج سید محمد حجت كوهكمری (1301 ـ 1372 ق) كه در آن زمان تدریس خارج بیع را آغاز كرده بود.
مرحوم آیت الله بروجردی، شاگردان خویش را با آرای قدما، فتاوای اهل سنت، و نیز تتبع در اسناد و فهم روایات و ریشهیابی مسائل آشنا میساخت و درس مرحوم آیت الله حجت نیز، از نظر دستهبندی مطالب و نتیجهگیری، امتیاز خاصی داشت.
مرحوم آیت الله العظمی امام خمینی (1320 ـ 1409 ق) كه در آن زمان بحث استصحاب را مطرح میفرمود. معظم له تا پایان دوره اول درس اصول حضرت امام، به درس ایشان حاضر گشت آنگاه بر ان شد تا مجموع درسهای ایشان را به دقت ضبط كند و تحریر نماید، این كار در ضمن 7 سال (1330 ـ 1337 ش) انجام گرفت و در همان زمان به چاپ رسید.امام راحل قدس سره در آغاز كتاب مزبور ـ در تقریظی ـ چنین نگاشتهاند:
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین و لعنة الله علی أعدائهم أجمعین.
و بعد فمما من الله تعالی علی هذا العبد اتفاق صحابة جم من الأفاضل و عدة من الأعلام أیدهم الله تعالی و منهم العالم العلم التقی صاحب الفكر الثاقب و النظر الصائب الآغامیرزا جعفر السبحانی التبریزی وفقه الله تعالیلمرضاته و كثر الله أمثاله و لقد جد و اجتهد فی تنقیح مباحث الألفاظ من بحث هذا الفقیر بحسن سلیقته و توضیحها بجودة قریحته فصار بحمد الله و له المنة صحیفة كافلة لمهمات المسائل...
فی تاریخ 24 شهر ربیع المولود 1375 ق روح الله الموسوی الخمینی
چاپ این كتاب به وسیله استاد سبحانی مایه شگفتی بود. چه، در آن زمان 28 بهار بیشتر از عمر وی نمیگذشت و سبك نگارش كتاب هم به عربی شیوا و سلیس بود.
حضرت آیت الله سبحانی به غیر از تحصیل دروس فقه و اصول، به آموختن فلسفه و كلام و تفسیر نیز اشتغال داشت.استاد از دوران نوجوانی به مسائل فكری و عقلی كشش بسیار زیادی داشت و به شخصیتهای متفكر و اساتید منطق و معقول ارجی شایان مینهاد.
از همین رو در تبریز به محضر مرحوم آیت الله حاج سید محمد بادكوبهای (م 1390 ق) شتافت و از او شرح قواعد العقائد علامه را بیاموخت.سپس در حوزه علمیه قم مطالعات فلسفی خویش را با شركت در درسهای منطق و فلسفه حضرت آیت الله علامه سید محمد حسین طباطبائی (م 1402 ق) تكمیل نمود و در سالهای 1328 تا 1330 ش شرح منظومه و پس از آن بخش اعظم اسفار را نزد ایشان فرا گرفت و همزمان، در جلسه شبهای پنجشنبه و جمعه علامه طباطبائی، كه در آن فلسفه مادی به نقد كشیده میشد و نگارش كتاب ارزشمند «اصول فلسفه و روش رئالیسم» توسط استاد شهید آیت الله مطهری حاصل آن جلسات بود، شركت جست و پس از پایان این دوره به خواست حضرت استاد علامه، كتاب اصول فلسفه را به عربی باز گرداند كه اولین جلد آن با تقریظ علامه طباطبائی به چاپ رسید.
تدریس
استاد معظم، حضرت آیت الله سبحانی، از زمان تحصیل (1362 ق/1322 ش) به تدریس مقدمات میپرداخت و پس از آنكه به حوزه علمیه قم آمد (18 سالگی) كار تدریس را ادامه داد و پس از زمانی چند نیز به تدریس سطوح پرداخت.ایشان نزدیك به 7 سال مطول، چند دوره معالم و لمعتین، 7 دوره فرائد شیخ انصاری (در 21 سال)، چند دوره مكاسب و كفایه، و پنج مرتبه شرح منظومه (در 10 سال) را تدریس نمود. سال 1394 ق (1354 ش) نیز بر اثر اصرار فضلا و طلاب علاقمند حوزه، درس خارج فقه و اصول را تشكیل داد كه تا كنون بحمد الله ادامه دارد.درس خارج اصول ایشان یكی از شاخص‌ترین حلقههای درسی حوزه به شمار میرود و از مزایای آن این است كه هر روز درس معظم له زیر نظر ایشان به چاپ رسیده و بیش از 600 نفر در آن شركت مینمایند .
استاد معظم تا كنون سه دوره كامل اصول و هر دوره در 6 سال، تدریس نموده و هم اكنون چهارمین دوره آن را پشت سر مینهد.تقریرات این درسها بسیار است و یك دوره كامل آن در 4 جلد به نام المحصول فی علم الأصول به چاپ رسیده است.نیز جناب ایشان در طول بیش از 20 سال تدریس منظم خارج فقه، تا كنون مباحث مختلفی را بحث نموده است كه عبارتند از: كتب زكات، حدود، دیات، قضاء، مضاربه (دو بار)، مكاسب محرمه، خیارات، ارث، طلاق، نكاح، خمس وبسیاری از فضلای حوزه به ضبط افادات استاد پرداختهاند، كه برخی از آنها نیز به چاپ رسیده است .همچنین استاد سالیان درازی كتاب عمیق اسفار را برای گروه بسیاری تدریس نموده است كه پارهای از آنان اكنون خود از اساتید فلسفه به شمار میروند.ایشان به غیر از تدریس منظم فقه، اصول و فلسفه در حوزه علمیه، سالیان دراز به آموزش عقاید، رجال، درایه، تاریخ اسلام و تشیع، ملل و نحل، تفسیر و ادبیات پرداخته و در هر یك از آنها آثار مفید و متعددی را به جامعه اسلامی تقدیم نموده است.
شیوه تدریس
استاد سبحانی هماره سر وقت (بدون اندكی تأخیر) در جلسه درس حاضر میشود و با بیانی شمرده و منظم به القای دروس فقه و اصول و عقاید میپردازد.ایشان در آغاز، دورنمایی از بحث را ترسیم میكند و آنگاه به تفصیل، موضوع مورد بحث را توضیح میدهد.وی به هنگام نقل گفتار صاحب نظران از محققان پیشین تا محققان معاصر، از آنان تكریمی شایان میكند و در عین حال، با دقت و ژرف نگری سخن آنان را نقد میكند.جلسات درس ایشان، بخصوص فقه ـ آمیزهای از پند و اندرز و اخلاق و تاریخ است و به خوبی به اشكالات شاگردان (هر چند سست باشد) گوش فرا داده و با متانت و بردباری به پاسخ آنان میپردازد.ایشان در درس بر زیبا نویسی و رعایت نكات ادبی و ویرایشی تأكید فراوان مینماید و بسیار میگوید: این جا را از اول سطر بنویسید و این مطلب را با رعایت فاصله از مطلب پیشین جدا سازید.نیز تا مدتی پس از درس، نشسته و برای شنیدن پرسشهای دیگران و پاسخ بدانها درنگ میكند.دفاتر شاگردان خود را گرفته و آنان را به بهتر نویسی راهنمایی میكند و در روزهای چهارشنبه به شرح حدیثی از ائمه اطهار سلام الله علیهم اجمعین نیز میپردازد.
استاد برخی از نوشتارهای شاگردانش در فقه، اصول، كلام و تاریخ را (كه درسهای او را به نگارش در آوردهاند) مطالعه كرده و با تصحیح برخی از مطالب آن، آنها را به دست چاپ سپرده و از این رهگذر آنان را مورد تشویق قرار میدهد.استاد در درس فقه به تتبع گفتار فقها و دقت در آنها، تحقیق در رجال مسند احادیث و دقت در فهم روایات میپردازد و در درس اصول با تكیه بر متن «كفایة الاصول» گفتار اصولیان را به نقد میكشد.هم اكنون بسیاری از شاگردان فرهیخته ایشان از مدرسین حوزه علمیه، مؤلفین كتابهای اسلامی، اساتید دانشگاه، قضات دادگاهها، نمایندگان مجلس شورای اسلامی و ائمه جمعه و جماعات كشور به شمار میروند.
شركت در تأسیس مجله مكتب اسلام
در سالهای 1337 و 1338 ش خلأ فكری بر جوانان كشورمان حاكم بود و غالب محلات كشور وابسته به دولت فاسد بودند و كمتر مجلهای بود كه به طور مستقیم و غیر مستقیم به تخریب بنیانهای اخلاقی و فرهنگی نپردازد.از همین رو استاد و گروهی از فضلای حوزه تصمیم گرفتند تا شالوده بنای یك مجله وزین فكری اسلامی را بریزند، و اینچنین بود كه مجله «درسهایی از مكتب اسلام» تأسیس شد.
روزهای نخست تصور نمیرفت كه مجله مزبور تا این اندازه مورد استقبال جامعه مذهبی كشورقرار گیرد، اما به مرور زمان مجله سراسر ایران را فرا گرفت و در برخی اوقات با تیراژ بیش از صد هزار منتشر گردید.استاد در این مجله با نگارش تاریخ اسلام و تفسیر قرآن آثار ماندگاری از خویش به یادگار نهاد و هم اكنون نیز صاحب امتیاز آن بوده و مجله تحت سر پرستی ایشان به حیات علمی خود ادامه میدهد.
شركت در تدوین قانون اساسی
استاد معظم حضرت آیت الله سبحانی از روز نخست در مبارزات حق طلبانه روحانیت بر علیه رژیم فاسد شركت داشت و نامش هماره در ذیل اعلامیههای مدرسین حوزه علمیه قم دیده میشد .ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی (كه ثمره شیرین مجاهدات روحانیت و مردم مسلمان ما بود) برای شركت در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی، احساس وظیفه نمود و به امر و ترغیب امام خمینی قدس سره از استان آذربایجان شرقی كاندید شد و با آرای میلیونی مردم استان (به عنوان نماینده اول) انتخاب شد.در تنظیم قانون اساسی (هم از نظر تعبیر و هم از نظر محتوا) تأثیر بسزایی داشت و مرحوم آیت الله شهید دكتر بهشتی رسما از تریبون مجلس از دقت و ژرف نگری ایشان تقدیر به عمل آورد.
بنیانگذار تفسیر موضوعی قرآن
از هنگامی كه پایه مجله مكتب اسلام گذاشته شد، نگارش تفسیر قرآن بر عهده حضرت آیت الله سبحانی قرار گرفت و استاد در طول سالیان متمادی به نگارش تفسیر قرآن پرداخت و از این رهگذر به ترجمه و توضیح سورههای: توبه، رعد، فرقان، لقمان، حجرات، حدید، صف و منافقین توفیق یافت.در خور ذكر است كه استاد پس از گذشت زمانی چند به ضرورت تفسیر موضوعی قرآن پی برد و به این نتیجه رسید كه: قرآن مجید در موضوعات گوناگون به بحث و بررسی پرداخته است، اما آیات هر موضوع، در محل واحدی گرد نیامده و چه بسا آیات یك موضوع در سورههای مختلف پخش شده است و نتیجه گیری كلی از آیات قرآنی درباره هر عنوان، در گرو آن است كه آیات در جای واحدی جمع آوری شود و آنگاه با ملاحظه مجموع آیات، و احیانا با پرتو گیری از تبیینات حضرات معصومین علیه السلام، دیدگاه قرآن مشخص شود.البته نخستین كسی كه این باب را به روی ما و دانشمندان گشود، مرحوم علامه مجلسی است كه در كتاب ارزشمند بحار الانوار در هر باب، آیات آن را گرد آورده و به صورت كوتاه (مانند تفسیر بیضاوی و یا طبرسی) تفسیر نموده است.
استاد در این راستا به بررسی و تفسیر آیات عقاید اسلامی پرداخت و در این مورد تفسیر بی همانند «مفاهیم القرآن» را در 7 جلد به رشته تألیف كشید، كه از همان زمان انتشار مورد تقدیر دانشمندان جهان اسلام قرار گرفت.برخی از كسانی كه بر این كتاب تقریظ نگاشتهاند عبارتند از حضرات آیات: سید محمد باقر صدر، علامه طباطبائی، شیخ محمد تقی شوشتری، محمد جواد مغنیه، سید مرتضی عسكری و دیگران.
استاد بزرگوار پس از چندی به نیاز شدید جامعه فارسی زبان به این گونه تفاسیر آگاه شد و بر آن شد تا با استفاده از كتاب فوق، نخستین تفسیر موضوعی قرآن به زبان فارسی را نگارش دهد كه به فضل الهی به نوشتن كتاب «منشور جاوید قرآن» ، توفیق یافت كه تاكنون 14 جلد آن در تفسیر موضوعات مختلف قرآن مجید چاپ و منتشر شده است.
پاسخ به پرسشهای دینی
از بدو تأسیس مجله مكتب اسلام، پرسشهای مختلفی از سوی جوانان و دانشجویان به دفتر مجله میرسید كه خواهان پاسخ بودند.لذا ستونی در مجله با نام «پرسش و پاسخ» گشایش یافت كه به سؤالهای علمی و دینی مردم پاسخ میداد.جواب این سؤالها از آغاز بر عهده حضرت آیت الله سبحانی و حضرت آیت الله مكارم شیرازی بود، كه بعدها در 4 جلد با نام «پرسشها و پاسخها» چاپ و منتشر شد.پس از آن نیز پرسشهای گوناگونی از نقاط مختلف كشور و نیز مراكز فرهنگی اسلامی جهان به دست حضرت استاد میرسید كه خود باعث بر تألیف كتاب ارزنده «پرسشها و پاسخها» از سوی ایشان شد.هم اینك نیز ایشان به طور مرتب به پاسخگویی مشكلات دینی مردم میپردازد و شبههزدایی از اذهان جوانان را یكی از مهمترین وظایف خویش میداند و معتقد است كه باید مركزی منظم برای رفع اشكالات دینی مردم به وجود آید.پرسشهایی كه در این كتاب پاسخ گفته شده است، بیشتر پرسشهای كلامی و فلسفی، تاریخی، تفسیری، اجتماعی میباشد و خود نوعی دائرة المعارف به شمار میرود.
دگرگونی در برنامه درسی حوزه
پس از انقلاب اسلامی، ضرورت تحول و دگرگونی در برنامههای درسی حوزه و دانشگاه بیش از پیش احساس شد و برای رفع نیاز طلاب و دانشجویان مراكزی تأسیس گردید.شورای مدیریت حوزه علمیه قم برای پر كردن خلأهای نظام درسی حوزه به فكر تدوین متون آموزشی در برخی از رشتههای علوم اسلامی بر آمد، و برای این كار از فكر و اندیشه استاد معظم حضرت آیت الله سبحانی بهره گرفت.استاد نیز در مدتی در 4 رشته از علوم اسلامی: رجال، عقاید، فرق و مذاهب دست به تألیف كتاب زد، كه به تصدیق اهل فن هر یك از آنها در نوع خود بهترین است.در رشته عقاید، كتاب «المحاضرات فی الالهیات» را در 4 جلد، و در باب مذاهب اسلامی نیز كتاب وزین «بحوث فی الملل و النحل» را در 7 جلد به رشته نگارش درآرود، كه هم اینك همراه دو كتاب دیگر ایشان («كلیات فی علم الرجال» و «اصول الحدیث و أحكامه») جزو كتابهای درسی رسمی طلاب و فضلای حوزه علمیه قرار گرفته و چند بار نیز ترجمه و تلخیص گردیده است كتاب وزین «الالهیات» مبسوطترین و مشروحترین كتاب كلامی است كه به آرای دیروز و امروز متكلمان اسلامی نظر دارد و دقت در كتاب ارجمند «بحوث فی الملل و النحل» نشانگر رنج بسیار مؤلف در تدوین این كتاب است كه با مراجعه به مصادر گوناگون به نگارش عقاید پرداخته و در نوشتن عقاید هر فرقهای، به كتابهای خود آنها مراجعه كرده و به نقل قول دیگران اكتفا نكرده است.
تأسیس مؤسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق علیه السلام
مجله وزین آینه پژوهش پیرامون این مؤسسه عظیم چنین نگاشته است:
آنان كه در تقسیم سالهای طولانی تحقیق، سهم زیادی از زمان را در راه دستیابی به مآخذ و منابع سپری كردهاند همواره میاندیشند كه اگر این فرصتها از دست نمیرفت چه نتایج سودمندی میتوانست داشته باشد.استاد آیت الله جعفر سبحانی كه توفیق داشتند از هیجده سالگی قلم بزنند و در وادی تحقیق و نگارش گام بردارند، در طول 48 سال، گرانی آنچه را كه در دست یافتن به مآخذ و منابع از دست میرود به خوبی احساس كردند، و همواره به تأسیس مركزی ویژه محققین و مؤلفین میاندیشیدند كه در آن بتوان بدون طی مراحل دست و پاگیر، به مخزن كتابخانه مراجعه مستقیم كرد و به دور از جار و جنجال روز مرگیها، در سالن مطالعه آن یا اتاقهای مخصوص مؤلفین و محققین به تألیف و تحقیق پرداخت.با پیروزی انقلاب اسلامی ایران زمینه تحقق این اندیشه فراهم شد و با همت بلند و تلاش پیگیر ایشان و همراهی جملهای از فرهنگدوستان نخستین گام یعنی هسته مركزی مؤسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق علیه السلام در سال 1359 ش تأسیس و در روز عید غدیر افتتاح شد.
این مؤسسه كه با انگیزه فراهم آوردن كتابخانهای ویژه برای محققین و مؤلفین تأسیس شد، بنا بر مقتضیات زمان و احساس نیازهای اساسی دیگر، مواردی چند را به دستور كار خود افزود كه فشرده آن عبارت است از:
تربیت و آموزش استعدادهای جوان برای تحقیق در مسائل اسلامی، بویژه تفسیر، حدیث و عقاید،
احیای متون اسلامی و تحقیق بر روی آثار بزرگان شیعه،
نقد آثار روز درباره اسلام،
پاسخ به سؤالات دینی،
انتشار جزوههای مختصر در زمینه مسائل اسلامی.
بعد از تشكیل هسته مركزی، با احساس نیاز به توسعه بیشتر مركز، توجه عاشقان رشد و اعتلای فرهنگ اسلامی، از جمله حضرت امام خمینی قدس سره به آن جلب شد و ساختمان جدید مركز در زمینی به مساحت دو هزار متر مربع احداث گشت.
این مركز دارای مخزن بزرگ كتابخانه و سالن مطالعه وسیع و مجهز است.اتاقهای مخصوص محققین و مؤلفین در طبقه سوم آن قرار دارد و آخرین طبقه آن دارای دو كلاس بزرگ و مجهز برای كارهای آموزشی است.
محققینی كه به تنهایی مشغول تحقیق و تألیف هستند از سالن مطالعه عمومی كتابخانه كه محیطی بسیار آرام است استفاده میكنند.آنان بدون مراجعه به كتابدار میتوانند خود وارد مخزن كتابخانه شوند و در قسمتهای مختلف آن، جدا از دست یافتن به منبع مورد نیاز، با منابع دیگری در زمینه كار خود آشنا شوند.آن دسته از محققینی كه به طور گروهی بر روی اثری كار میكنند، اتاقی ویژه دارند.گروهی از محققین زیر نظر مستقیم استاد جعفر سبحانی به تحقیق میپردازند و كسانی نیز به كار خود مشغول هستند و از امكانات مؤسسه استفاده میكنند، كافی است موضوع مورد تحقیق، اسلامی باشد و محقق، شرایط اولیه تحقیق را داشته باشد.
كتابخانه مركز كه شامل مجموعهای از كتب مرجع و مصادر اولیه است، حدود 24 هزار جلد كتاب دارد كه بخش اعظم آن، كتابخانه استاد جعفر سبحانی (مد ظله العالی) بوده كه به مركز اهدا شده است.اگر محققی از خارج از كشور و یا از شهرستانهای ایران برای تحقیق در موضوعات اسلامی به قم بیاید، میتواند در طول مدت تحقیق میهمان مؤسسه باشد و از امكانات آن استفاده نماید.
در بخش احیای آثار پیشینیان، تصحیح و تحقیق كتب خطی قبل از قرن هفتم در دستور كار قرار دارد كه برخی از آثار چاپ شده همراه با مقدمهای گسترده و خواندنی از حضرت استاد عبارتند از: .المهذب نوشته ابن براج طرابلسی (400 ـ 481 ق) در 2 جلد و دو مقدمه جداگانه.
الجواهر نوشته همو.
الجامع للشرائع نوشته یحیی بن سعید حلی (600 ـ 681 ق)
العمدة نوشته ابن بطریق حلی (523 ـ 600 ق)
اصباح الشیعة بمصباح الشریعة نوشته قطب الدین كیدری (قرن 6 هجری)
قاعدة ضمان الید نوشته شهید شیخ فضل الله نوری (ش: 1327 ق)
الاحتجاج نوشته احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی (م ح 550 ق) در 2 جلد.
رجال نجاشی نوشته ابو العباس احمد بن علی نجاشی كوفی (372 ـ 450 ق) در 2 جلد.
اشارة السبق نوشته حلبی.
اقطاب الدوائر (در تفسیر آیه تطهیر) نوشته شیخ عبد الحسین (از علمای عصر صفوی)
ابانة المختار فی أحكام الخیار نوشته شیخ الشریعه اصفهانی (1266 ـ 1339 ق)
غنیة النزوع تألیف ابن زهره حلی (511 ـ 585 ق)
هم اكنون جمعی از محققین زیر نظر ایشان مشغول تألیف تاریخ فقه و فقها هستند.آنچه در این مجموعه مورد نظر است اثبات عدم انقطاع میان فقه شیعه و پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم است.
این مؤسسه به غیر از كتابخانه، دارای حروفچینی پیشرفته كامپیوتری (لاینوترونیك)، اتاقهای محققین، اتاقهای درس، سلف سرویس و اتاق اطلاع رسانی و تكثیر نیز میباشد.
ایجاد رشته تخصصی كلام اسلامی
از زمانی كه پایه تأسیس رشتههای تخصصی: تبلیغ، تفسیر و كلام در حوزه علمیه قم گذاشته شد، سرپرستی این رشته به عهده حضرت آیت الله سبحانی نهاده شد و ایشان با كمال دلسوزی به سرپرستی دانشجویان و داوطلبان این رشته پرداخته است.
آموزش این رشته و تخصص آن در آن چهار سال به طول میانجامد و ارزش علمی آن برابر دكترا است. دانشجویان پس از چهار سال برنامه فوق تخصصی دارند و سرانجام تدریس كتابهای فلسفی و كلامی را بر عهده میگیرند.
دفاع از كیان تشیع
استاد معظم حضرت آیت الله سبحانی از دیر زمان به دفاع از باورهای عقیدتی شیعه پرداخته و در این راستا كتابهای فراوانی را به نگارش در آورده است.وی اولین گام را با نگاشتن كتاب «تفسیر صحیح آیات مشكله قرآن» در نقد كتاب «تفسیر آیات مشكله قرآن» برداشت و پس از آن با احساس ضرورت، به نقد كتاب محرف و مشوه «32 سال» پرداخت.در سالهای بعد برای روشن ساختن عقاید شیعه برای غیر شیعیان و تفهیم علمی آن برای دیگران به نوشتن كتابهایی پیرامون مسئله امامت، خلافت پیامبر، بداء، توسل، شفاعت، رجعت، امامان دوازده گانه، مجموعه اعتقادات شیعه، شخصیتهای شیعی و نقش فرهنگ شیعی در پیشبرد تمدن اسلامی و تاریخ تشیع پرداخت و الحق در این راستا به خوبی از عهده بر آمده است.جزاه الله عن الإسلام و أهله خیر الجزاء.
مبارزه با وهابیگری
از آن روز كه نغمه شوم وهابیت در سرزمین اسلامی حجاز طنین افكند و پیروان متحجر و خشك سر آن به حمله و سركوب دیگر مذاهب اسلامی پرداختند، عده بسیاری از دانشمندان بزرگ مسلمان به نقد و رد این آیین پوشالی پرداختند و به خوبی از عهده بر آمدند.یكی از آنان كه در سالیان اخیر به مبارزهای پیگیر با عقاید خرافی آنان پرداخته و كتابهایش موج جدیدی از بیدارگری اسلامی را در كشورهای مسلمان ایجاد نموده، حضرت آیت الله جعفر سبحانی است.ایشان با تألیف كتابهایی نظیر: الوهابیة فی المیزان، آیین وهابیت، التوحید و الشرك فی القرآن الكریم، الشفاعة و مفهومها، التوسل، خرافات و ترهات این دسته بی منطق را روشن ساخته و بسیاری را از خطر گمراهی بازداشته و سبب هدایت گروه بیشماری از جوانان متدین (به خصوص در مغرب و سودان) گردیده و موجب صیانت آنان از فرو افتادن به دامان وهابیت شده است (كه این امر از تقدیر برنامههایی كه برای استاد فرستاده شده، هویدا است)
تقدیر از علما و دانشمندان
حضرت آیت الله جعفر سبحانی به دانشمندان و عالمان راستین شیعه عشق میورزد و از خدمات دینی آنان تجلیل و تكریم بسیار مینماید.ایشان از هنگام تأسیس مجله «مكتب اسلام» (به سال 1338 ش) تا كنون به شرح حال دانشمندانی كه بدرود حیات میگویند، پرداخته است، كه اگر تمام آن مقالات در مجموعهای گرد آوری شود خود كتابی بزرگ خواهد شد.
نیز ایشان برای هر یك از عالمانی كه از دنیا میروند نماز لیلة الدفن میخواند، خود را مقید به شركت در تشییع جنازه ایشان میداند و آنان را در ثواب قرائت و ختم قرآن هر ماهه خویش شریك میگرداند.
ایشان از سر ترویج علم و دانش بر بسیاری از كتابهای معاصران و پیشینیان خود مقدمه نگاشته و برخی از كتابهایش مانند: تهذیب الاصول را به بعضی از عالمان اهدا نموده، و بر دهها كتاب كه از سوی نویسندگان جوان حوزه علمیه نگاشته شده، تقریظ نوشته است.كتابخانه ارزشمند خویش را برای استفاده دیگر محققان و مؤلفان، وقف مؤسسه امام صادق علیه السلام نموده و ساعتها وقت خود را در اختیار آنان مینهد و هم به هنگام نقل و نقد گفتار عالمان در درس خویش از آنان با احترام بسیار یاد میكند و با فروتنی به رد سخن ایشان میپردازد .
شركت در مجامع فرهنگی
استاد آیت الله سبحانی به عنوان یكی از چهرههای شاخص اندیشمند حوزه علمیه قم در قسمتی از كنگرههای علمی داخلی و بیشتر مجامع علمی خارجی شركت جسته و در تمام آنها به ایراد سخنرانی و ارائه مقاله پرداخته است.ایشان به عنوان رئیس كنفرانس علوم و مفاهیم قرآن برگزیده شده و در كنگرههایی مانند: كنگره جهانی امام رضا علیه السلام (4 بار)، كنفرانس وحدت اسلامی (7 بار) كنفرانس تقریب مذاهب، كنگره جهانی شیخ مفید، كنگره نهج البلاغه، كنگره جهانی شیخ انصاری، سمینار بزرگداشت علامه طباطبایی (در تبریز و كازرون)، سمینار نماز و كنفرانس اسلام و مسائل پزشكی و غیره در ایران شركت فعال داشته است.
او در بسیاری از كنگرهها (كه شركت كنندگان عرب زبان بسیارند) مقید است به عربی فصیحسخن گوید و پیوسته تذكر میدهد كه یك دانشمند اسلامی باید بر زبان عربی تسلط كافی داشته باشد، هم درست بنویسد و هم صحیح بخواند و سخن گوید.وی در نگارش عربی میكوشد كه مانند دیگر ادیبان عرب قلم زند و در این راه رنج بسیار بر خود میپسندد و مطالعه آثار ادیبان معاصر عرب را در یكی از كارهای همیشگی خود قرار داده است و لذا بیشتر كتابهایش در لبنان تجدید چاپ شده و در سطح كشورهای عربی منتشر شده و مورد استقبال اندیشمندان عرب قرار گرفته است.
تألیفات
استاد معظم حضرت آیت الله سبحانی در طول سالیان دراز تدریس، تربیت شاگردان بسیار، بزرگداشت شعایر دینی، سخنرانی در مجامع فرهنگی، نگارش مقالات متعدد در مجلات معتبر علمی، مصاحبههای فراوان، تبلیغ ارزشهای مذهبی، بنیاد مؤسسات تحقیقاتی و تأسیس مجلات علمی، به تألیفات بسیار در زمینههای مختلف دینی همچون: تفسیر، حدیث، فقه، اصول، كلام، تاریخ، فلسفه، ملل و نحل، رجال، درایه، علوم ادبی، دفاع از ساحت تشیع، نقد وهابیت و موضوعات دیگر نگاشته است، كه ما مهمترین آنها را به ترتیب موضوعی فهرست میكنیم:
الف: تفسیر قرآن
الف/1 (تفسیر ترتیبی):
تفسیر سوره رعد به نام قرآن و اسرار آفرینش.
تفسیر سوره فرقان به نام سیمای انسان كامل در قرآن.
تفسیر سوره توبه.
تفسیر سوره منافقون به نام دوست نماها.
تفسیر سوره حدید به نام قرآن و معارف عقلی.
تفسیر سوره حجرات به نام سیستم اخلاقی اسلام.
تفسیر سوره لقمان به نام مربی نمونه.
الف/2 (تفسیر موضوعی):
1. منشور جاوید قرآن (14 جلد):
ج 1: شامل موضوعات: یكتا پرستی، نیكی به والدین، احترام جان انسان، فرزند كشی، مبارزه با فساد جنسی، حمایت از یتیم، عدالت در گفتار، ابعاد قسط و عدل، بعد جهانی جامعه، شكر و سپاس، اسراف و تبذیر، تعصب، زبان در قرآن، قلب و فؤاد، قانونمندی جامعه و تاریخ، سنتهای تغییر ناپذیر.
ج 2: مبانی توحید از دیدگاه قرآن.
ج 3: جهاد، هجرت، حق و باطل، اخلاص، نور و ظلمت، عوامل گمراهی، نعمتهای جاویدان، وجدان، امید و ترس، روح، تأویل، عمل صالح، نسل صالح، خدافراموشی، وسوسههای شیطان در تدبیر پیامبران، محكم و متشابه، راسخان در علم، تأویل در مقابل تنزیل، قرآن و یاران پیامبر .
ج 4: نفاق و سر گذشت منافقان، شناخت انسان.
ج 5: دلایل عصمت پیامبر اسلام، مقامات پیامبران و ولایت تكوینی آنان، امام در قرآنو عصمت ایشان.
ج 6: زندگانی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم در قرآن (از ولادت تا بنیان مسجد قبا و تغییر قبله)
ج 7: زندگانی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم در قرآن (از هجرت تا وفات)
ج 8: شفاعت، توبه، احباط و تكفیر، آگاهی سوم.
ج 9: جهان برزخ، تجسم اعمال، معاد جسمانی و روحانی، كیفرها و پاداشها.
ج 10: پیامبران در قرآن.
ج 11 و 12: داستان پیامبران.
ج 13 و 14: تحلیل زندگانی پیامبران در قرآن.
2. مفاهیم القرآن (7 جلد):
ج 1: معالم التوحید فی القران الكریم (مسائل مربوط به شرك و توحید(
ج2: حكومت اسلامی، برنامهها و ویژگیها (نگارش: استاد جعفر الهادی) .این كتاب تحت عنوان مبانی حكومت اسلامی توسط آقای داود الهامی به فارسی ترجمه شده است.
ج 3: رسالت جهانی، امی بودن، خاتمیت و زندگی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم در قرآن.
ج 4: اجر رسالت، معجزات و كرامات و شفاعت پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم در قرآن.
ج 5: عصمت پیامبران و امامان، عدالت صحابه و اطاعت سلطان جائر در قرآن.
ج 6: اسماء و صفات الهی.
ج 7: شخصیت و زندگی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم.
3. اصالت روح از نظر قرآن.
4. التوحید و الشرك فی القرآن الكریم.
5. شورا در قرآن و نهج البلاغه.
6. احمد موعود انجیل.
7. مكتب وحی (مفهوم امی بودن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم)
8. خاتمیت از نظر قرآن و حدیث و عقل ترجمه: رضا استادی.
ب: علوم قرآنی
1. مرزهای اعجاز: ترجمه بخشی از تفسیر البیان مرحوم آیت الله العظمی خوئی.
2. برهان رسالت (پیرامون قرآن و وجه اعجاز آن)
ج: كلام
1. شناخت صفات خدا.
2. آشنایی با اصول اسلام.
3. جهان بینی اسلامی (دیدگاه اسلام درباره هستی، دنیا، انسان در جهان)
4. الهیات و معارف اسلامی: 1.خدا و نظام آفرینش، 2.خدا و صفات جمال و جلال، 3.خدا و پیامبران، 4.خدا و پیامبر اسلام، 5.خدا و امامت، 6.خدا و معاد.نگارش و تنظیم: دانشمند معظم آقای استادی.
5. نیروی معنوی پیامبران.
6. رسالت جهانی پیامبران (نبوت عامه).فی ظل اصول الإسلام (شامل بحثهای: توحید، شرك، بدعت، شفاعت، توسل، زیارت، حب اهل بیت، زندگی انبیاء پس از مرگ و امكان اتصال با آنان نگارش به قلم: استاد جعفر الهادی، الالهیات علی هدی الكتاب و السنة و العقل (4 جلد)، نگارش به قلم: حسن مكی عاملی)
7. معاد انسان و جهان.
8. راه خدا شناسی.
9. مصدر الوجود.
10. جبر و اختیار (نگارش: استاد علی ربانی گلپایگانی)
11. حسن و قبح عقلی (نگارش: همو)
12. توسل (به عربی ترجمه شده است)
13. البداء فی الكتاب و السنة.
14. آگاهی سوم (پیرامون علم غیب ائمه اطهار علیهما السلام)
15. رهبری امت.
16. پیشوایی از نظر اسلام (امامت و خلافت)
17. سرنوشت از دیدگاه قرآن و حدیث و عقل.
18. شفاعت از دیدگاه قرآن و حدیث و عقل.
19. كاوشهایی پیرامون ولایت.
20. مفهوم العبادة فی الكتاب و السنة.
21. رؤیة الله.
22. الزیارة.
د: فلسفه
1.اصول الفلسفة (ترجمه جلد اول درسهای استاد علامه طباطبایی)
2. فلسفه اسلامی و اصول دیالكتیك.
3. نظریة المعرفة.نگارش: حسن مكی عاملی.
4. سرنوشت از دیدگاه علم و فلسفه.
5. شناخت در فلسفه اسلامی.
6. هستی شناسی در مكتب صدر المتألهین.
7. تحلیلی از فلسفه ماركس.
8. نیروی محرك تاریخ
هـ: فقه
1. المواهب فی أحكام المكاسب.نگارش: آقای سیف الله یعقوبی.
2. المختار فی أحكام الخیار.
3. نظام الارث فی الشریعة الإسلامیة الغراء.نگارش: آقای سید محمد رضا پیغمبر پور.
4. نظام الطلاق فی الشریعة الإسلامیة الغراء.نگارش: آقای سیف الله یعقوبی..نظام المضاربة فی الشریعة الغراء.
5. كتاب الخمس.
6. قاعدتان فقهیتان: لا ضرر و رضا.نگارش: حسن مكی عاملی.
7. الاعتصام بالكتاب و السنة (پیرامون: مسح پاها در وضو، سجده بر زمین، خمس در كتاب و سنت، ازدواج موقت، گذاشتن دستها بر روی هم در نماز، سه طلاق در یك مجلس، سوگند طلاق، طلاق در حیض و نفاس، عول و تعصیب، تقیه، ارث مسلمان از كافر، وصیت كمتر از ثلث، مصادر قانونگذاری نزد شیعه امامیه)
8. نظام النكاح فی الشریعة الإسلامیة الغراء.
9. سبع مسائل (پیرامون 7 مسئله فقهی اختلافی میان شیعه و سنی)
و: اصول
1. تهذیب الاصول (3 جلد) ـ تقریرات درس اصول حضرت امام خمینی قدس سره.
2. المحصول فی علم الاصول (4 جلد) ـ تقریرات درس اصول استاد سبحانی.نگارش: سید محمود جلالی مازندرانی.
3. الرسائل الأربع.
ملازمه حكم عقل و حكم شرع.نگارش به قلم: استاد.
التسامح فی أدلة السنن.نگارش به قلم: آقای علی اكبر كلانتری.
الاجتهاد فی أدلة السنن.نگارش به قلم: آقای علی اكبر كلانتری.
قاعدة لا ضرر.نگارش به قلم: شیخ علی حیدری.
ز: تاریخ
1. فروغ ابدیت (2 جلد) : تجزیه و تحلیل كاملی از زندگانی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم.این كتاب به عربی، اردو، انگلیسی، تركی و اسپانیولی ترجمه شده و در سراسر جهان منتشر گردیده است.
2. فروغ ولایت: تجزیه و تحلیل زندگی امیر المؤمنین علی علیه السلام.
3. زندگانی امامان به زبان ساده (به عربی ترجمه شده است)
4. الأئمة الاثنی عشر.
5. تاریخ اسلام.
ج: رجال
1. كلیات فی، علم الرجال.
ط: درایه
1. اصول الحدیث و أحكامه.
ی: عقاید
1. بحوث فی الملل و النحل (7 جلد)
ج 1: تاریخ عقاید اهل الحدیث، حنابله و سلفیه.
ج 2: تاریخ امام اشعری، شخصیتها و عقاید ایشان.
ج 3: ماتریدیه، مرجئه، جهمیه، كرامیه، ظاهریه، و معتزله.
ج 4: زندگی ابن تیمیه و محمد بن عبد الوهاب و عقاید وهابیها.
ج 5: تاریخ خوارج، عقاید و مذاهب آنها.
ج 6: تاریخ تشیع، عقاید و مذاهب آن.
ج 7: تاریخ زیدیه، عقاید و شخصیتهای آن.
2. فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی (4 جلد)
3. مع الشیعة الإمامیة فی عقائدهم.
4. الشیعة فی موكب التاریخ.
5. الشیعة و علم الكلام عبر القرون الأربعة.
6. آئین وهابیت (به اردو ترجمه شده است)
7. الوهابیة فی المیزان.
ك: متفرقات
1. بازگشت به عصر ایمان.
2. رمز پیروزی مردان بزرگ.
3. پرسشها و پاسخها.
ل: تراجم
1. شخصیتهای اسلامی شیعه (2 جلد) .نگارش آقای مهدی پیشوایی.این كتاب به عربی ترجمه شده است.
2. زندگی بزرگان شیعه (در شمارههای مختلف مجله مكتب اسلام)
رسانه و استاد:
حضرت آیت الله شیخ جعفر سبحانی در كنار كارهای پژوهشی وتدریس با رسانه ملی به ویژه رادیو معارف نیز ارتباط و همكاری قابل توجهی دارند و از سال 1380 مباحث خارج اصول ایشان در برنامه مبانی اجتهاد و از سال 1389 مباحث خارج فقهشان در برنامه فقه اهل بیت پخش می شود.