مفسر قرآن كریم و اندیشمند انقلاب اسلامی
مرحوم آیت الله سید محمود طالقانی از علما، مفسران و فعالان سیاسی ایران، فرزند عالم وارسته آیت الله سید ابوالحسن علمایی طالقانی در سال 1290 ه. ش برابر با چهارم ربیع الاول 1329 ه. ق در خانواده ای اهل علم و فضل در روستای گلیرد طالقان به دنیا آمد. سید محمود خواندن و نوشتن را در زادگاهش آموخت و مقدمات علوم را نزد پدرش فرا گرفت. سپس مقارن با دوران دیكتاتوری رضاخان و اقدامات ضد اسلامی او همراه خانواده اش عازم تهران شد. سپس برای ادامه تحصیل وارد حوزه علمیه قم شد و از محضر اساتید بزرگی چون آیت الله سید محمد حجت و آیت الله سید احمد خوانساری بهره های فراوان برد.
پس از آن راهی نجف اشرف شد و مدتی بعد به قم بازگشت. آیت الله طالقانی در سال 1318 پس از سال ها تحصیل در قم با كسب اجازه اجتهاد از آیت الله شیخ عبدالكریم حائری یزدی راهی تهران شد و مدرسه سپهسالار به آموزش علوم اسلامی و تفسیر قرآن پرداخت. ایشان در همان دوران، در دفاع از خانمی با حجاب در تهران، با مأموران رضاخان درگیر و به جرم اهانت به مقامات بلندپایه كشوری بازداشت و به شش ماه زندان محكوم شد.
آیت الله طالقانی در سال 1320 به منظور جلب جوانان و دانشگاهیان و آشنایی با معارف اسلامی ضمن تأسیس كانون اسلام در تهران، به انتشار مجله «دانش آموز ارگان كانون اسلام» همت گماشت. وی همزمان در انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران و انجمن اسلامی مهندسین كه در همین سال ها تشكیل شده بود، فعالانه شركت كرد.
آیت الله طالقانی پس از واقعه آذربایجان در سال 1325 برای تهیه گزارشی از اوضاع منطقه عازم آن دیار شد. ایشان در نهضت ملی شدن صنعت نفت تلاش های فراوان نمود و با آیت الله سید ابوالقاسم كاشانی روابط صمیمانه ای داشت. وی در انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی از سوی مردم مازندران انتخاب شد ولی به دلیل ابطال انتخابات در برخی از حوزه ها توسط دولت، به مجلس راه نیافت.
پس از كودتای 28 مرداد 1332 جمعی از فعالان ملی و مذهبی، مخفیانه نهضت مقاومت ملی را تشكیل دادند كه آیت الله طالقانی نیز از جمله آنان بود. ایشان در سال 1334 پس از ترور حسین علا، نخست وزیر وقت توسط فدائیان اسلام به اتهام پناه دادن به نواب صفوی و دوستانش دستگیر و مدتی بازداشت شد. دو سال بعد ساواك با یورش به مراكز نهضت ملی در شهرهای مختلف ایران، بسیاری از اعضای فعال آن از جمله آیت الله طالقانی را دستگیر و زندانی كرد. در سال 1339، در خلال انتخابات مجلس شورای ملی رژیم شاه جلسات و فعالیت های ایشان را در مسجد هدایت تعطیل كرد؛ زیرا این جلسات كه با حضور متفكران و منتقدان رژیم تشكیل می شد مسجد را به پایگاهی قدرتمند برای مبارزه با رژیم و فعالیت های استبدادی و خفقان آور آن تبدیل كرده بود. پس از تعطیلی مسجد این جلسات به صورت سیار در تهران، كرج و گاهی طالقان برگزار می شد.
آیت الله طالقانی در سال 1340 همراه گروهی از فعالان مذهبی، «جمعیت نهضت آزادی ایران» را تشكیل داد. وی سال بعد در پی اعتراض به رفراندوم شاه دستگیر و زندانی شد. نهضت آزادی ایران پس از واقعه پانزده خرداد 1342، اعلامیه شدیداللحنی با عنوان «دیكتاتور خون می ریزد» منتشر ساخت. رژیم شاه كه آیت الله طالقانی را مسبب اصلی این اعلامیه می دانست، وی را دستگیر و در دادگاه نظامی به ده سال زندان محكوم كرد. ایشان با تشكیل كلاس های تفسیر قرآن، نهج البلاغه و تاریخ اسلام زندان قصر را به دانشگاه زندانیان سیاسی تبدیل كرد. تدوین چند جلد تفسیر با نام «پرتوی از قرآن» و تكمیل كتاب «اسلام و مالكیت» حاصل همان سال هاست. سرانجام ایشان در سال 1364بر اثر فشار افكار عمومی آزاد شد.
آیت الله طالقانی در جریان مبارزاتش علیه رژیم در سال 1349 در خطبه نماز عید فطر به مسئله فلسطین پرداخت و خواهان جمع آوری فطریه برای مردم فلسطین شد. در مهر همان سال با برگزاری مجلس یادبود در مسجد هدایت به مناسبت درگذشت جمال عبدالناصر رهبر مصر و از مبارزان بزرگ صهیونیسم، رژیم را غافلگیر كرد. پس از این واقعه، رژیم از برگزاری نماز عید فطر به امامت ایشان جلوگیری كرد و منزلش به مدت یك ماه در محاصره مأموران حكومت درآمد. سپس در دادگاه نظامی محاكمه و به سه سال تبعید در زابل محكوم شد كه این حكم به یك سال و نیم تبعید در بافق كرمان تبدیل شد.
این فقیه فرزانه پس از سپری كردن دوران تبعید در سال 52 آزاد شد و از آن پس، از اقامه نماز جماعت و ایراد سخنرانی منع شد. با اوج گیری انقلاب اسلامی، رژیم شاه به منظور فریب افكار عمومی زندانیان سیاسی را به تدریج آزاد می كرد. از این رو، آیت الله طالقانی در هشتم آبان 1357 با استقبال مردم انقلابی از زندان قصر آزاد شد. منزل ایشان از بدو آزادی تا ورود امام خمینی به تهران، مهمترین كانون انقلاب بود و بسیاری از برنامه ها و سازماندهی های سیاسی ضد رژیم در آنجا شكل می گرفت. آیت الله طالقانی برای درهم شكستن حكومت نظامی و اعلان قدرت مردم به جهانیان در روزهای تاسوعا و عاشورای سال 1357 ملت مسلمان ایران را به راهپیمایی همگانی فراخواند. روز دهم بهمن همان سال طی پیامی به پرسنل ارتش، از آنان خواست تا به صفوف انقلابی مردم بپیوندند.
نخستین نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در پنجم مرداد سال 1358 در دانشگاه تهران توسط آن بزرگوار برپا شد. ایشان در اولین انتخابات كشور كه به منظور بررسی پیش نویس قانون اساس جمهوری اسلامی برگزار شد، نماینده اول مردم تهران در مجلس خبرگان گردید. وی بسیار مورد اعتماد امام خمینی بود و از سوی ایشان به عنوان یكی از اعضای اصلی شورای انقلاب اسلامی در آخرین ماههای پیروزی انقلاب انتخاب شد. آیت الله سید محمود طالقانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا آخرین روز زندگی در راه خدمت به اسلام، انقلاب و ملت ایران لحظه ای از پا ننشست و سرانجام پس از عمری مجاهدت در 19شهریور 1358 در تهران دارفانی را وداع گفت.