استاد اخلاق و عرفان
حضرت آیت الله العظمی حاج سید محمدعزالدین حسینی موسوی مجتهد زنجانی(رحمة الله علیه) در سال 1300ه.ش درخاندان علم و فقاهت،خاندان امام جمعه زنجان، در شهر زنجان دیده به جهان گشودند.
جد اعلای معظم له، آیت الله العظمی سید محمد مجتهد سردانی (رحمه الله علیه) فقیه متبع و مورد احترام مردم زنجان در عصر قاجار بودند كه در طرد و دفع بابیت از زنجان نقش بسیار مهمی داشته‌اند.
والد ایشان فقیه عارف مرحوم حضرت آیت الله العظمی سید محمود حسینی زنجانی (رحمه الله علیه)،مشهور به امام جمعه زنجان، از علمای پارسا و مورد احترام بزرگان حوزه بودند. ایشان سال‌های متمادی در نجف اشرف از محضر بزرگان آن حوزه مقدسه استفاده كرده و از دروس آیات عظام نائینی،آقا ضیاء عراقی،شیخ الشریعه اصفهانی،سید محمد كاظم یزدی (صاحب عروه) و به خصوص از درس آیت الله العظمی حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی (كمپانی) بهره برده و جزء خصیصین و دوستان نزدیك آیت الله العظمی غروی اصفهانی محسوب می‌شدند به طوری كه مابین این دو بزرگوار نامه‌هایی در سیر و سلوك مبادله شده است.
آیت الله العظمی سید محمود حسینی زنجانی(اعلی الله مقامه الشریف) در زنجان،تهران و قم حوزه درسی داشته و جمعی از بزرگان از دروس معظم له استفاده كرده‌اند. از مشهورترین شاگردان ایشان میتوان به فرزند بزرگوارشان آیت الله العظمی سید عزالدین حسینی زنجانی(دامت بركاته)، مرحوم آیت الله سید محمود طالقانی، مرحوم استاد رضا روزبه زنجانی و آیت الله سید حجت هاشمی خراسانی(دامت بركاته) اشاره كرد.
تحصیل و فعالیت های سیاسی
معظم له تحت نظارت و سرپرستی والد بزرگوار خود مقدمات و سطح و كمی از خارج را در زنجان فرا گرفته و در این حوزه از دروس والد معظم خود و دروس مرحوم آیت الله شیخ حسین دین محمدی(قدس سره)،از شاگردان آخوند خراسانی(رحمه الله علیه)، استفاده بردند.معظم له سپس به شهر مقدس قم عزیمت كردند و در شهرعلم و فقاهت قم، در فقه و اصول از محضر درس آیات عظام: آیت الله العظمی سید محمد حجت كوه كمری(رحمه الله علیه) [به مدت چهارده سال]، آیت الله العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی(رحمه الله علیه)[ به مدت ده سال]، آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر(رحمه الله علیه)،آیت الله العظمی سید احمد خوانساری(رحمه الله علیه) و آیت الله العظمی میرزا رضی زنوزی تبریزی(رحمه الله علیه) تلمذ فرمودند.
ایشان همچنین دوره كامل حكمت متعالیه را در محضر آیت الله العظمی امام خمینی(قدس سره)،علامه سیدمحمد حسین طباطبایی تبریزی(قدس سره) و آیت الله شیخ مهدی مازندرانی(قدس سره) تحصیل كرده و در دروس اسفار هر سه حكیم متاله حضور یافتند. لازم به ذكر است كه درس اسفار مرحوم علامه طباطبایی در قم با درخواست معظم له و حضور ایشان و جمعی از همدوره ایهای معظم له تشكیل شده است و مرحوم علامه نخستین حواشی خود را بر اسفار بر چاپ سنگی اسفار متعلق به معظم له مرقوم كرده‌اند كه این نسخه در گنجینه مخطوطات بیت معظم له نگهداری میشود. همچنین سلسله جلسات مباحثات شبانه با حضور علامه طباطبایی،كه بعدا به جلسات اصول فلسفه و روش رئالیسم منتهی میشود، به درخواست معظم له و در منزل ایشان در قم بنا گذاشته شده است.
معظم له جهت استفاده از حوزه درسی بزرگان حوزه مقدسه نجف مدت كوتاهی نیز به این حوزه مشرف شده و از درس آیت الله العظمی سید عبدالهادی شیرازی(قدس سره)، آیت الله العظمی سید ابوالقاسم خویی(قدس سره) و آیت الله العظمی سید محسن حكیم(قدس سره) استفاده كردند.
آیت الله العظمی حسینی زنجانی(رحمة الله علیه) در بین اساتید فقه و اصول خود بیش از همه از مشرب فقهی حضرت آیت الله العظمی حجت كوه كمری(قدس سره) متاثر شده‌اند و همانند استادشان در جمع بین روایات متعارض تبحر و برجستگی خاصی دارند.
معظم له بنا به درخواست حضرت والدشان از سال 1334 در زنجان مستقر شدند و در اداره حوزه علمیه و رسیدگی به امور شرعی و اجتماعی به مرحوم والد خود كمك می‌كردند.در سال 1342 با نهضت حضرت امام خمینی(قدس سره) همراه شدند و در منبر صراحتاً از ایشان نام میبردند و به ترویج مرجعیت معظم له میپرداختند و سخنرانی‌های تندی بر علیه دستگاه حاكمه و قوانین طاغوتی ایراد می‌كردند كه بالاخره دستگیر شده و مدتی در تهران همراه با برخی اعاظم (از جمله شهید مطهری، مرحوم محمد تقی فلسفی،مرحوم شیخ حسین لنكرانی،شهید هاشمی نژاد و دیگر بزرگان و روحانیون) زندانی شدند.
در اثر تداوم فعالیت‌ها و سخنرانی‌های معظم له بر علیه رژیم شاه، از سال 1351 از طرف ساواك مجبور به اقامت اجباری در شهر مقدس مشهد شدند و در این شهر به فعالیت های علمی و سیاسی خود ادامه دادند و همراه با دیگر اركان این حوزه مقدسه به مناسبت های مختلف اعلامیه میدادند و در تظاهرات مردم و علمای مشهد پیشاپیش مردم حركت می‌كردند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی به درخواست حضرت امام خمینی(قدس سره) به زنجان برگشته و رهبری و هدایت مردم زنجان را در انقلاب اسلامی عهده دار شده و به حكم حضرت امام (ره) به امامت جمعه شهر زنجان منصوب شدند و مدت دو سال در دوره تثبیت جمهوری اسلامی ایران در استان زنجان نقش موثر داشتند و سپس به مشهد مقدس برگشته و فعالیت‌های علمی خود را در جوار بارگاه ملكوتی ثامن الحجج حضرت علی بن موسی الرضا(علیه السلام) از سر گرفتند.
تدریس
معظم له سطوح عالی دروس حوزوی را در حوزه های علمیه قم ، زنجان و مشهد تدریس كرده اند و بیش از سی سال است كه در حوزه علمیه مشهد به تدریس خارج فقه و اصول،تفسیر،كلام و عقاید و فلسفه مشغول هستند و بسیاری از افاضل حوزه و دانشگاه از دروس معظم له بهره مند بوده اند و تعدادی نیز به اخذ درجه اجتهاد از محضر ایشان نائل شده‌اند.
از شاگردان برجسته معظم له می توان به فرزند بزرگوارشان فقیه عالی قدر حضرت آیت الله سید محمد حسینی زنجانی، مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه زنجان و مسئول بخش استفتاءات معظم له، اشاره كرد.
مرجعیت
معظم له بنا به درخواست جمعی از مومنین و فضلاء حوزه در سال 1354 رساله عملیه خود را با عنوان رساله جامع الاحكام در مشهد مقدس منتشر كردند و جمعی از مومنین در تقلید به ایشان رجوع كردند.پس از رحلت حضرت آیت الله العظمی اراكی(رحمه الله علیه)، رساله فعلی معظم له با عنوان رساله توضیح المسائل در سال 1373 منتشر شد و جمع دیگری از مومنین در تقلید به ایشان رجوع كردند. فعلا دفاتر معظم له در شهرهای مشهد، زنجان و تبریز فعال هستند و در ایام حج بعثه معظم له به منظور پاسخ گویی به استفتاءات مقلدین و سایر امور شرعی در مدینه منوره و مكه مكرمه مستقر است.
تألیفات
از حضرت آیه الله العظمی حسینی زنجانی تاكنون چند اثر منتشر شده است كه عبارتند از:
1- رساله جامع الاحكام(چاپ اول،مشهد،1354)
2- رساله توضیح المسائل
3-منتخب رساله توضیح المسائل[با تجدید نظر و اضافات،به ضمیمه منتخب استفتاءات] (چاپ اول،زنجان،1391)
4- مناسك حج و عمره مفرده
5- شرح خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها)
6- حكمت فاطمی ،تلخیص«شرح خطبه حضرت زهرا (س)»
7- تفسیر سوره مباركه حمد
8- راه رستگاری ، جستاری در باب اسلام و ایمان
9- مطارحات حول معیار الشرك فی القرآن
10- معیار شرك در قرآن
11- شرح زیارت عاشورا
12- صد و ده پرسش و پاسخ [بخشی از استفتاءات معظم له]
برخی آثار فقهی و اصولی ایشان از جمله تقریرات دروس اصول و فقه آیات عظام حجت و بروجردی و نیز تعلیقه بر وسیله النجاه آیه الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی(قدس سره) هنوز به زیور طبع آراسته نشده است.
از ویژگی‌های علمی و روحی این مرجع عالی قدر میتوان به نكات زیر اشاره كرد:
- معظم له بسیار خلیق، مهربان، متواضع، گشاده رو و با حوصله هستند و به خصوص با دقت و حوصله به پرسشهای جوانان پاسخ میدهند و از این رو بیشتر نمازگزاران و مراجعان مسجد امام صادق(علیه السلام) مشهد مقدس و دفتر ایشان را دانشجویان و طلاب تشكیل میدهند.
- ایشان نسبت به خاندان اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) و به خصوص به جده بزرگوارشان (سلام الله علیها) محبت و علاقه فوق العادهای دارند و جنبه ولایت در ایشان بسیار قوی است.
- معظم له علاقه و توجه فراوانی به مجلس روضه حضرت ابا عبدالله الحسین (علیه السلام) و تعظیم شعائر حسینی(علیه السلام) دارند به طوری كه بیش از 35 سال است كه به طور مرتب در بیت خود در مشهد مقدس روضه هفتگی برگزار میكنند و بر مصائب حضرت سید الشهداء (علیه السلام) اشك می‌ریزند.
- معظم له انس مخصوصی با ادعیه مأثور از اهل بیت( علیهم السلام) و به خصوص صحیفه سجادیه دارند به طوری كه اكثر ادعیه مأثور را از حفظ هستند و همیشه در سخنان خود به جنبه های معرفتی این ادعیه اشاره میكنند و معتقدند كه بسیاری از ادعیه ماثور از اهل بیت(علیهم السلام) مهجور واقع شده اند و كمتر به دقایق و ظرایف و محتوای عمیق این ادعیه توجه شده است.
- به دروس اعتقادی و تفسیر قرآن كریم اهمیت خاصی قائل هستند به طوری كه درسهای عقاید و تفسیر معظم له تقریباً هیچ گاه تعطیل نشده است.
- معظم له یكی از معدود مراجع فعلی است كه در كنار فقه و اصول و تفسیر در عرفان و فلسفه نیز صاحب نظر و دارای مطالعات عمیق هستند و معتقدند كه هر چند برخی آراء و عقاید فلاسفه و عرفا با مكتب اهل بیت (ع) سازگار نیست اما موارد سازگاری نیز كم نیست و نكات قابل استفاده در آثار ایشان وجود دارد.
معظم له در حدیث دیگران
شخصیت علمی و معنوی معظم له در میان فضلاء و اهل خبره مشخص و مسلم است و نیازی به تعریف ندارد اما در آثار و سخنان برخی از بزرگان مطالبی درباره ایشان آمده كه نقل آنها خالی از لطف نیست:
یك، مرحوم حضرت آیت الله العظمی سید محمدهادی میلانی(قدس سره) در نامه هایی كه خطاب به معظم له نوشته اند از ایشان با القابی چون «روح الفضیله و جثمانها»،« نادره الدهر»،«غیاث الاسلام» و «علامه» یاد كرده‌اند. با بررسی مجموعه مكاتبات آیت الله العظمی میلانی ،كه تحت عنوان «علم و جهاد» در دو مجلد به چاپ رسیده است، معلوم میشود كه ایشان چنین القابی را فقط برای معظم له به كار بردهاند و برای دیگر اعاظم از القاب متعارف استفاده كرده‌اند.
دو،مرحوم علامه سید محمد حسین طباطبایی تبریزی، در آخرین مصاحبه تلویزیونی و در پاسخ به این سوال كه كدام یك از شاگردان تان توانستند رابطه خاص استاد و شاگردی را با شما داشته باشند و به كدام یك در فلسفه اسلامی میشود اعتماد داشت،ابتدا از استاد شهید مرتضی مطهری و سپس از معظم له با عنوان« آقای امام زنجانی» و پس از آن از سه عالم بزرگوار دیگر نام بردند.
سه، آیت الله شهید سید محمد علی قاضی طباطبایی(قدس سره) در كتاب« تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید الشهداء(علیه السلام)» به مناسبتی درباره معظم له چنین نوشته اند: «...پس از مراجعت از آن سفر[تبعید بافت] در زنجان به اقامت اجباری قریب شش ماه بودم و از مهربانیهای اهالی زنجان عموما و از مهمان نوازی و محبت های بی پایان صدیقنا الاخ الامجد علامه جلیل آیت الله آقای حاج آقا عزالدین حسینی (دامت بركاته) خصوصا كاملا برخوردار بوده و به ویژه از مذاكرات علمی و مباحثات فقهی و ادبی و تاریخی كه در حضور آن برادر مكرم معظم واقع میشد صفای عجیب و حظوظ روحی غریب داشت كه به وصف نمیآید و به عبارت نمیگنجد».
چهار، مرحوم آیت الله شیخ علی فلسفی(قدس سره)،از شاگردان مرحوم آیت الله العظمی خویی(قدس سره) و صاحب اجازه اجتهاد بلند مرتبه از آن فقیه بزرگ، در مجلسی كه اكثر علمای بزرگ مشهد مقدس در آن حضور داشتند و در امری كه نیاز به اجازه مجتهد جامع الشرایط و اعلم علمای بلد داشت از معظم له كسب اجازه میكنند و می فرمایند:«ما حضرت عالی را اعلم علمای بلد میدانیم».
پنج، مرحوم آیت الله سید محمدحسین حسینی تهرانی(رحمه الله علیه)، در یادنامه مرحوم علامه طباطبایی، مهر تابان، درباره معظم له چنین مینویسند:« رفیق شفیق و صدیق ارجمند حضرت آیت الله حاج سید عزالدین زنجانی (دامت بركاته) از مبرزین از قدماء شاگردان علامه طباطبایی( رحمه الله علیه) میباشند... مردی است جامع بین علم و عمل و بین معقول و منقول ، مفسر قرآن كریم، وارد در ابحاث علمیه و فلسفیه و متعبد به عبودیت الهیه و متخلق به اخلاق حسنه میباشند و حقا میتوان ایشان را یكی از نمونه های بارز مفاخر اسلام شمرد».
شش، مرحوم شیخ آقا بزرگ طهرانی (قدس سره) : ترجمه عبارت شیخ آقا بزرگ چنین است:«عالم فاضل معاصرآقای سید عزالدین فرزند سید محمود جانشین پدر در زنجان شده است. آقای سید موسی[آیت الله العظمی سید موسی شبیری زنجانی(دامت بركاته)] فرزند سید احمد زنجانی،ساكن قم،از هر دو (از پدر و پسر) تعریف و تمجید میكند».
هفت، آیت الله سید محمد حسینی زنجانی(دامت بركاته): ایشان در احكام تاكیدشان به روایات است و روایات را خیلی خوب معنا میكنند و از دل روایات، روایات دیگر را تفسیر و توجیه میكنند و من در این مسئله نظیر ایشان را حتی در قم ندیدم... در این مسئله كه فقیه از دل روایات مطلب را بیرون آورد و قرینه برای فهم مطلب دیگر بگیرد نظیر ایشان را ندیده‌ام.